Mechanizm powstawania i fazy rozwoju uzależnień

W biologii występuje kilka teorii związanych z powstawaniem uzależnień.

• Teoria zaburzenia asocjacyjnego związanego z dopaminą - koncepcja Di Chiary
• Model procesów przeciwstawnych Richarda Solomona 
• Teoria allostazy George’a Kooba 
• Teoria sensytyzacji zachęt Terry’ego E. Robinsona i Kenta C. Berridge’a

Teoria zaburzenia asocjacyjnego związanego z dopaminą - koncepcja Di Chiary 

• Uzależnienie jest zaburzeniem uczenia asocjacyjnego związanego z dopaminą. 
• W mechanizmie prowadzącym do uzależnienia kluczową rolę odgrywa szlak dopaminowy biegnący od okolicy przedczołowej do jądra migdałowate. 
• Dopamina stymuluje organizm do ponownego jej zażywania, gdyż aktywizuje umieszczony w mózgu ośrodek nagrody.
• Di Chiara odkrył, że wiele nadużywanych substancji naśladuje pobudzające właściwości naturalnych bodźców związanych z nagrodą, wywołując uwalnianie dopaminy w jądrze półleżącym przegrody. 
• Dopamina odrywa istotną rolę w procesie asocjacji bodźców pierwotnie obojętnych z bodźcami wzmacniającymi.

Model procesów przeciwstawnych Richarda Solomona

• Wg Salomona substancja psychoaktywna wywołuje w organizmie procesy biopsychologiczne, na skutek których organizm domaga się przyjęcia kolejnej dawki tej substancji 
• Wszystkie stany afektywne związane z działaniem substancji uzależniających, takich jak heroina lub kokaina, wywołują określone kontrreakcje, zmniejszając intensywność działającego bodźca
• Odstawienie środka skutkuje pojawieniem się przeciwstawnych stanów uczuciowych, których źródło upatruje się w zmniejszeniu poziomów dopaminy i serotoniny w mózgu. Spadek stężenia tych neuroprzekaźników wyjaśnia samonapędzający się cykl dążący do podwyższenia tych stężeń.  

Teoria allostazy George’a Kooba 

• Wg Kooba uzależnienie jest zaburzeniem, przekształcającym się w trakcie swojego rozwoju z nadużywania substancji w używanie niekontrolowane danego środka. Cechą charakterystyczną tej drugiej fazy jest osobnicza niezdolność człowieka do samodzielnego przerwania zażywania substancji.
• W trakcie rozwoju uzależnienia następuje rozregulowanie układu nagrody, a podstawowym celem procesów fizjologicznych jest dążenie do zachowania równowagi fizjologicznej, czyli homeostazy, ale w organizmie powstaje nowy, sztuczny wytworzony stan allostazy. Allostaza jest pozornym stanem równowagi oraz procesem utrzymującym stabilność układu nagrody w zmienionej formie – zmienionym neruroprzekaźnictwie układu nagrody. Rolą tych procesów jest zapobieganie nadmiernemu stymulowaniu tego układu.

Teoria „sensytyzacji zachęt” Terry’ego Robinsona i Kenta C. Berridge’a 

• Sensytyzacja to stopniowe narastanie niektórych działań substancji. W wyniku pojawienia się tego procesu organizm staje się jakby coraz bardziej uwrażliwiony na nie. Sensytyzacja pojawia się na skutek wielokrotnego, ale nieciągłego zażywania substancji. 
• W skutek sensytyzacji określonych układów neuronalnych, środki w miarę podawania stają się coraz bardziej atrakcyjnym obiektem poszukiwania dzięki, któremu następują długotrwałe zmiany neuroadaptacyjne w mózgu. Zmiany te prowadzą do nadmiernej sensytyzacji układu nagrody. Szczególnej sensytyzacji podlegają elementy układu nagrody związane z uczuciem pożądania nagrody. 
• Zachowanie uzależnieniowe wynika z adaptacji jądra półleżącego przegrody do przewlekłego przyjmowania danej substancji. 
• Sensytyzacja jest w dużej mierze zależna od bodźców docierających z otoczenia i od mechanizmu uczenia, gdyż ujawnia się ona szczególnie w okolicznościach, które występowały przy wcześniejszym przyjmowaniu danej substancji.

Fazy powstawania uzależnień:

Fazy uzależnienia	Zachowania	Cechy kluczowe
Faza I Stadium przedużywkowe	Poznanie stanu odurzenia	Eksperymentowanie lub towarzyskie używanie substancji
Faza II Stadium zwiastunów	Stan odurzenia przyjemnością	Wrażenie korzystnego wpływu substancji na organizm
Faza III Stadium ostre	Stan odurzenia celem nadrzędnym	Całkowita utrata kontroli nad zażywaniem substancji
Faza IV Stadium przewlekłe	Stan odurzenia normą	Uwarunkowanie „normalnego” funkcjonowania od zażywania substancji

Bibliografia:

1. "Patogeneza uzależnień - problem wciąż aktualny" E. Zwierzyńska, B. Pietrzak, Alkoholizm i Narkomania 2014 27/2, s. 163-175

2. Molekularne mechanizmy działania wybranych substancji psychoaktywnych, wykłady monograficzne dr Robert Sobkowiak UAM

3. "Neurobiologiczne podstawy uzależnienia od narkotyków", B. Szukalski, Patofizjologia 2009, 65/9, s.655-664